Wszyscy znamy wiersz Władysława Bełzy „Katechizm polskiego dziecka” napisany w 1900 r. i bez wahania odpowiemy Orzeł biały… Warto jednak zastanowić się: dlaczego orzeł?
Legendarny Lech postanowił osiąść na terenach równinnych, o dobrych glebach i łagodnym klimacie oraz licznych jeziorach i rzekach. Miejsce to nazwał Gniezno od słowa gniazdo. Jan Długosz w dziele Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego pisał: Tam bowiem po raz pierwszy książę i rodzic Polaków, Lech rozbiwszy obozowisko zaniechał koczowania i postanowił, że tu gniazdo będzie dla niego i starszyzny i tu wzniesiona zostanie siedziba książęca i że pozostanie tu na stałe. Tutaj znalazł na wysokich i wyniosłych drzewach orle gniazdo. Ponad sto lat później inny kronikarz, Marcin Bielski dodawał: Stądże na chorągwiach swych kazał kłaść Orła białego za Herb, a od tegosz czasu to Królestwo Polskie tego kleynotu używa. W XVII w. Marcin Kromer potwierdzał, że herb ten Lech książętom i królom polskim zostawił, orła białego rospiętymi skrzydłami w górę wyniesionego.
Legenda o powołaniu polskiego godła ma swoje historyczne uzasadnienie. Historia symboli narodowych: godła, herbu, barw narodowych jest nierozerwalnie związana z ciemniejszą stroną dziejów. W czasach kiedy grupy ludzi zaczęły ze sobą walczyć pojawiły się znaki bojowe. Znaki te pomagały rozróżnić strony walczące, wyznaczały miejsce zbiórki, wskazywały kierunek natarcia. Pierwszymi znakami bojowymi były chorągwie. Z czasem na polu walki pojawiła się ciężka jazda. Jednak zbroje które okrywały rycerzy były do siebie podobne, a hełmy zakrywały głowę i twarz. Odróżnienie sojusznika od wroga stało się niemożliwe. Pojawiły się więc różnobarwne proporce, często z prostym rysunkiem, przyczepiane do włóczni. Dzięki temu rycerze okuci w zbroje mogli się rozpoznawać na polu bitwy. Kolory i znaki z proporców zaczęto przenosić na tarcze. Znak czyli godło były wybierane pod kątem odpowiedniej symboliki. Mogły pokazywać przymioty władcy lub rycerza, takie jak siła, odwaga, waleczność. A od najdawniejszych czasów symbolami tych cech był lew – król zwierząt i orzeł – król przestworzy. I tak orzeł, obok wizerunku lwa, stał się jednym z najpopularniejszych znaków herbowych.
Znak orła dotarł na ziemie polskie na monetach rzymskich, wraz z kupcami handlującymi na szlaku bursztynowym. Nie wiadomo kiedy zaczęto go używać jako znaku lub motywu dekoracyjnego. Srebrny denar Bolesława Chrobrego był najwcześniejszą polską monetą, na której widnieje znak orła. Został wybity w 1000 r. po spotkaniu z cesarzem Ottonem w Gnieźnie. Pierwszą wzmiankę o znaku orła znajdujemy w kronice Wincentego Kadłubka, który pisze, że w bitwie z wojskiem ruskim pod Brześciem w 1182 r. Kazimierz Sprawiedliwy walczył pod znakiem zwycięskiego orła, symbolem królewskiej dostojności. W czasie rozbicia dzielnicowego znak orła był w Polsce dobrze znany i popularny - używali go niemal wszyscy książęta piastowscy - na Śląsku, w Małopolsce i w Wielkopolsce, również na Kujawach i Mazowszu. Kiedy pod koniec XIII wieku trzej książęta podjęli próbę zjednoczenia ziem polskich sięgnęli po znak orła. Książę wrocławski Henryk Probus, książę wielkopolski Przemysł II i książę kujawski Władysław Łokietek na swoich pieczęciach, udostojnili orła koroną.
(Denar z czasów Władysława Łokietka z napisami WLADISLAVS (awers) i R[ex] POLONIE (rewers), domena publiczna)
Polska jest chyba jedynym krajem w Europie, który może precyzyjnie określić datę narodzin swojego godła. 26 czerwca 1295 r. w Gnieźnie, po koronacji Przemysła II, znak orła stał się herbem zjednoczonego na nowo Królestwa Polskiego. Wizerunek orła Przemysła zachował się na jego królewskiej pieczęci, która widnieje na dokumencie z sierpnia 1295 r. Na pieczęci Przemysła widać monumentalnego orła z koroną, otoczonego łacińskim napisem reddidit ipse Deus victricia signa Polonis (Sam Wszechmocny przywrócił Polakom zwycięskie znaki). Orzeł w koronie stał się symbolem suwerenności i jedności państwa.
Wizerunek polskiego orła zmieniał się przez wieki. Po zawarciu unii z Litwą, od czasów panowania Władysława Jagiełły znakowi orła towarzyszy herb Litwy - jeździec na koniu czyli Pogoń. Niektórzy królowie dodawali herby swoich rodów, inni władcy na piersi orła umieścili swoje monogramy.
W czasie zaborów symbol orła był wyznacznikiem ciągłości państwa polskiego, symbolem dążenia do suwerenności. W czasie I wojny światowej państwa zaborcze wykorzystywały wizerunek orła chcąc pozyskać przychylność Polaków dla swojej polityki. Do annałów przeszedł np. rysunek, na którym żołnierze niemiecki i austriacki w 1916 r. uwalniali z klatki białego orła.
W 1917 r. rozporządzeniem generał-gubernatora warszawskiego została wprowadzona marka polska, która stała się jedynym prawnym środkiem płatniczym na ziemiach Królestwa Polskiego, które pozostawały pod okupacją niemiecką. Awers banknotów, emitowanych przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową, zdobił piękny renesansowy orzeł, bardzo podobny do zygmuntowskich orłów z wawelskich arrasów. Było to pierwsze, oficjalne urzędowe zastosowanie godła od upadku powstania listopadowego. Na banknotach marki polskiej emitowanych już w wolnej Polsce, orzeł występował obok wizerunku królowej Jadwigi Andegaweńskiej lub Tadeusza Kościuszki.
(Orzeł Zygmunta Starego, domena publiczna, CC BY 2.5)
W wyniku rozbiorów Polska straciła niepodległość, przestała być monarchią i korona na głowie Orła Białego straciła swoje symboliczne znaczenie. Korona stała się tematem dyskusji i sporów wśród różnych grup politycznych, niektóre z nich – demokratyczne i republikańskie - odrzucały koronę jako symbol dawnej, sarmackiej i szlacheckiej Polski. I tak orzeł bez korony występował na sztandarach Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Paryżu, w symbolice powstania krakowskiego w 1846 r. W czasie powstania styczniowego zdarzały się oddziały, którym patronował orzeł bez korony. Korony pozbawione były również orzełki na maciejówkach strzelców I Kompanii Kadrowej, kiedy ruszali z Krakowa na wojnę w sierpniu 1914 r. Co prawda dwa lata później orzełki legionowe odzyskały koronę, ale Józef Piłsudski do końca życia nosił maciejówkę z orłem bez korony.
[…] Za herb Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się znak orła białego z głową zwróconą w prawo (dla patrzącego w lewo), ze skrzydłami wzniesionemi do góry, ze złotemi szponami, z koroną i dziobem w czerwonem polu prostokątnem. […] - tak ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej określiła wygląd polskiego godła. Oficjalne godło RP przypominało orła Stanisława Poniatowskiego i było używane do 1927 r. , kiedy powstała nowa wersja według projektu Zygmunta Kamińskiego.
(Godło Polski umieszczone w tarczy, według wzoru i kolorystyki zgodnych z obowiązującą ustawą, domena publiczna.)
W 1944 r. władze komunistyczne usunęły koronę z głowy orła. Niezbyt udany projekt Janiny Broniewskiej z 1943 r., powszechnie zwany „kuricą” wzorowany był na książęcym sarkofagu władców polskich pochowanych w Płocku i obowiązywał do 1952 r., kiedy to w konstytucji z dn. 22 lipca opublikowano oficjalny herb Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Był to wiernie przerysowany projekt Z. Kamińskiego, tyle że pozbawiony korony.
Sejm PRL X kadencji (tzw. Sejm kontraktowy), na swoim ostatnim posiedzeniu w dniu 29 grudnia 1989 r. zmienił konstytucję przywracając dawną nazwę państwa -Rzeczpospolita Polska i herb Orzeł Biały w koronie.
P.S. Utwór Władysława Bełzy Katechizm polskiego dziecka w 1951 roku objęty był zapisem cenzury i podlegał natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek.
Beata Wolszczak
Autorka jest pracownikiem działu edukacyjnego Muzeum Historii Polski, organizatora m.in. tegorocznej 10. edycji Przystanku Niepodległość, więcej o Przystanku: Przystanek Niepodległość
Z kalendarium historycznego:
10 listopada 1918 roku do Warszawy przyjechali specjalnym pociągiem z Berlina zwolnieni z twierdzy magdeburskiej Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski. Nastąpiło to po wielotygodniowych staraniach różnych stronnictw i instytucji. Rada Regencyjna podporządkowała się Piłsudskiemu. Dekret Rady z 11 listopada przyznał mu naczelne dowództwo nad wojskiem. Po powstaniu Rządu Narodowego Piłsudski miał przekazać mu swoje uprawnienia.
Polaków, którzy po 123 latach odzyskali niepodległość, ogarnął szał radości. Na ulicach miast gromadziły się wiwatujące tłumy. Cieszono się z obecnych na każdym kroku symboli narodowych, napisów czy nawet polskiej żandarmerii. "Kto tych krótkich chwil nie przeżył, kto nie szalał z radości w tym czasie wraz z całym narodem, ten nie dozna w swym życiu najwyższej radości. Cztery pokolenia czekały nadaremnie na tę chwilę, piąte doczekało" — pisał we wspomnieniach premier pierwszego rządu Jędrzej Moraczewski.
Fot.:
Na zdjęciach Józef Piłsudski (ze zbiorów Muzeum Historii Polski). Fotografie pochodzą z albumu Kazimierza Bartla. Marszałek Józef Piłsudski w oknie wagonu kolejowego ubrany w mundur marszałkowski i palący papierosa. Fotografia wykonana prawdopodobnie w Warszawie na Dworcu Wileńskim, lub Wiedeńskim, bądź Głównym (1926-1935).
oraz
Józef Piłsudski z psem w oknie wagonu kolejowego.
Fotografia również z albumu Kazimierza Bartla. Marszałek Józef Piłsudski z psem wilczurem w oknie wagonu kolejowego. Fotografia mogła zostać wykonana na jednym z warszawskich dworców, lub też w Wilnie. Z racji faktu, że znaczna ilość oficjeli towarzyszyła Piłsudskiemu w dniach odjazdu ze stolicy, istnieje przypuszczenie że zdjęcie zostało wykonane właśnie w Warszawie (1926-1935)
Zapraszamy do obejrzenia ciekawej prezentacji historycznej:
Drogi do niepodległości:
Komentarze: bieżące