Uwłaszczenie chłopów - Zniesienie pańszczyzny
- maja 21 2015
- KULTURA I OŚWIATA
- 10366 czytań
- 3 komentarze
Obszar dawnej Rzeczpospolitej od 1772 r. tj. od pierwszego rozbioru Polski i dalszych rozbiorów, do chwili odzyskania niepodległości w 1918 r. okupowany był przez zaborców. Obowiązujący wówczas system pańszczyźniany był przez prawie 500 lat ustrojem gospodarczym w Polsce i na ziemiach Polski. Ta forma gospodarki nazywana pańszczyzną, uzależniała chłopa od dworu i obniżała efektywność jego pracy. Ten system gospodarczy, tylko dzięki poddaństwu chłopów mógł wegetować i trwać przez tak długi okres.
Podstawą systemu pańszczyźnianego, była bezpłatna i przymusowa praca poddanych chłopów, - na rzecz właścicieli ziemskich, w zamian za uzyskiwany nadział gruntów. Była to niejako jedna z form płatności za użytkowanie gruntów. System ten uzależniał warstwę chłopską od dworu i wielkich właścicieli ziemskich i nie rokował na przyszłość dużej efektywności pracy chłopów pańszczyźnianych. Między innymi to było przyczyną, że chłopska ziemia leżała odłogiem i nie inwestowano w nią dla poprawy wydajności. Stąd na wsi żyło się biednie, a nawet nędznie. Znane są okresy w ciągu roku nazywane tzw. „przednówkiem”.
W różnych okresach sposób i wielkość naliczania pańszczyzny przybierał różne formy i rozmiary. Faktem jest, że na przykład w połowie XVII wieku ilość dni pańszczyźnianej pracy dochodziła do 5 – w tygodniu. Dzień roboczy (pańszczyźniany) był zależny od pory roku; latem 10 godzin, zimą 8 godzin.
W królewszczyznach, do których zaliczała się Grobla, ustanawiano wielkość pańszczyzny w zależności od wielkości uprawianego gruntu. Było to 2 dni pracy pańszczyźnianej od 1 łana..
W 1848 roku Gubernator Galicji Franz Stadion, uprzedzając rozporządzenie cesarza, podjął decyzję o zniesieniu pańszczyzny. Patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny, na mocy, którego ogłoszono uwłaszczenie chłopów ukazał się 17. IV. 1848 r. Chłopi tym sposobem otrzymali ziemie na własność. Również uwolniono chłopów od dodatkowych powinności takich jak: stróże, podwody, praca na rzecz dworu (koszenie traw, podwód, sypanie grobli, noszenie poczty itp.), do których chłopi byli zobowiązani. Początkowo uwłaszczani chłopi obawiali się tych przemian, ponieważ w nowej formie musieli ponosić różne obciążenia: (wojsko, nowe podatki), a tak pracowali tylko „u pana” na jego polu.
Jakkolwiek zniesienie pańszczyzny miało źródła w rozwoju gospodarczo – społecznym w Europie, to należy stwierdzić, że również w tym miały udział ruchy chłopskie, które rozgrywały się w tym okresie.. Teoretycznie za uwłaszczenie zapłacił rząd (chłopi otrzymali ziemie bezpłatnie), ale w praktyce chłopi zostali obciążeni podatkami.
Zniesienie pańszczyzny było zaczynem do powstawania dużych gospodarstw ziemskich i warstwy społecznej: ziemiańskiej oraz włościańskiej (chłopskiej). Bezrolni i małorolni mieszkańcy wsi, upadli rzemieślnicy, chałupnicy to przyszła warstwa robotnicza. Była to grupa biedna, która zapoczątkowała również ruch emigracji „za chlebem”.
Kontrakt uwłaszczeniowy z 1783 roku przekazany Wójtowi gminy Grobla, zawiera dziewiętnaście rozdziałów. W tekście artykułu, w sposób nie odbiegający zbytnio od oryginalnych zapisów (w ówczesnej polszczyźnie) w miarę wiernie z oryginałem zachowanym w naszych zasobach, przedstawiono postanowienia o uwłaszczeniu w XIX rozdziałach.(tłumaczenie poparte skanami kilku rozdziałów) w „Kameralnym Niepołomickim Państwie”.
Zastanawia data spisania kontraktu w roku 1783, skoro dekret cesarski w Wiedniu został wydany ponad pół wieku później?
Uzasadnieniem może być fakt, że uwłaszczenie na ziemiach polskich, będących pod zaborami przebiegało w różnym czasie i na różnych zasadach. Dla przykładu w dobrach magnackich Andrzeja Zamojskiego w 1760 roku zamieniono pańszczyznę na czynsz.
W Galicji „Reformy Józefińskie” w zakresie stosunków agrarnych obejmowały okres w latach 1765 – 1780. Głównym celem tych reform było; pozyskiwanie możliwości większych podatków, poprawę położenia chłopów, pozyskiwanie rekruta oraz złagodzenie napięć i ruchów chłopskich. W wyniku tych reform w 1775 roku zakazano rugowania chłopów, umożliwienie przenoszenia się z miejsca na miejsce, ustanowienie prawa do dziedziczenia zajmowanych gruntów. Zakazano stosowania; kar cielesnych i kar grzywny, uszczegółowiono sposób egzekwowania pańszczyzny i jej maksymalnego wymiaru (152 dni w roku), zapewniono nieusuwalność chłopów z gruntów, jeżeli gospodarujący wywiązywał się z obowiązków.. Myślę, że to może uzasadniać różnicę w okresach pojawiania się omawianej problematyki.
W I rozdziale kontraktu jest określona forma uwłaszczenia. W rozdziałach II, III, IV mówi się o podatkach i księgach gruntowych. Natomiast w rozdziale V, VI, VII, jest określona forma pracy we dworze na nowych warunkach i forma zapłaty. W rozdziale VIII, IX, X ustalony jest sposób naliczania podatków gruntowych oraz opłat. Również rozdział XI określa daniny na wypadek wojny. W rozdziale XIV są określone warunki hodowli bydła i korzystania z pastwisk. W XV rozdziale wspomina się o pracach społecznych na rzecz środowiska. Natomiast rozdział XVI i XVII ustala prace leśne na rzecz pozyskania drzewa opałowego i budowlanego. W XVIII rozdziale wspomina się o zadośćuczynieniu za szkody wyrządzone przez zwierzynę. Wreszcie w rozdziale XIX zobowiązuje się strony do przestrzegania postanowień kontraktu i możliwości karania w wypadku odstępstwa od postanowień.
Dla cierpliwych przekazujemy tekst przepisany z oryginału:
Zktureij między Poddanemi Państwa kameralnego Niepołomskiego względem zniesienia Pańszczyzny i podziału gruntów Dworskich w nadziej najwyższej Ratyfikacji umówiony.
Będą wszystkie iakie tylko Imię mieć mogące roboczy powinności od ostatniego Sierpnia roku niniejszego wcale zniesionej agronta folwarczne dworskie ite kture dotąd zadobrowolnym były wypuszczonem czyńszem Poddanym bez kupnego zapłacania wdzedziczną dzierżawą tym sposobem oddane żetakowych według upodobania używać i następcom swoim dziedzicznym zostawić i zapisać mogą.
odtychże wdziedziczną dzierżawę wypuszczonych i zawsze za pańskie poczytonych grontów zwierzchność wczas przyszły, tak jak i dawniej kontrybucją Extra ordinariną czyli podatek dworski zawsze do C.Kr. Kassy odwozić i wypłacać a possesór każdy grontów pańskich od wszelkich Ces. Kró. Podatków wyłączony i uwolniony będzie.
Zostanie prawda Zwierzchności grontowej nadtemiż między poddanych podzielonemi polami i nad grontami chłopskimi Dominium directum w całości i jednakowoż podany szczególnie wnastępujących trzech przypadkach zużywania swej własności zarzuty i odsądzony być może
a) Jeżeliby tęże podadany źle i nietak jak się dbałemu gospodarzowi i oraczowi przynależy uprawiać gronta.
b/ Jeżeli się na trzy części swoiej leżącej majętności zadłużył.:
c/ Jeżeliby poddany ugodzonych niniejszym kontraktem danin Zwierzchności przez rok ieden cały niewypłacił i winien został chyba żeby wtym przez osobliszszy nieszczęścia przypadek stał się niezdatny. Jednakowoż Zwierzchność w takim Expressessyjonującym razie zawsze najpierwej dwóch Wójtów dorozważenia tego powoda z których ieżeliby ieden lub drugi przyczynę wyrazić czyli Expossessyonowania za niezdatną i dostateczną uznawali to sprawa do Dycezji Cyrkularnej oddana bydź ma, wzajemnie ku poddanym kturzy swoim obowiązkom i powinnościom szczerze zadosyć uczynionym nazawsze wsiowej własności utrzymany i obroniony będzie.
Ma Zwierzchność nowe Dominialnych Gruntów Książki według niżej dostatecznie i rzetelnie opisanej konwencji z poddanymi postanowić i doporządku przyprowadzić wkture powinności poddanego naprzeciwko Zwierzchności punktualnie i dostatecznie wypisane, aprzeto też gruntowe księgi zanieodmienne Jnsstrumenta poczytane być powinny dlaczego więc przypadkowe odmiany nigdy wte grontowe księge opisować się niemogą lecz wosobliwe odmian wnosić protokoły zsamem tylko wspomnieniem miejsca się tyczącego z księgi grontowej wnosić się maią.
Będzie Zwierzchność za dworskie roboty ieszcze na przyszły czas potrzebny i popodziale folwarków teraźniejszych prócz tego małej zostającej liczbie zostającej liczbie następującą gotową zapłatę oddawać.
a) robotnikowi przy budowali stawach i innych gospodarskich pracach od 1 go Maia aż do ostatniego października zadzień ieden 7.x;- a od 1 go Listopada aż do ostatniego Kwietnia co dzień po 6.x;-
b) posłańcowi pieszemu za każda milę 3.x;- a konnemu od Mili iednej po 5.x-;- aieżeliby musiał czekać, ieszcze zosobna według czasu roczniego zaczekanie wyżej wymienione 7. lub 6.x grycarów zadzień.
c) Zarąbanie iednego sąga drzewa twardego 16.x;- miętkiego 14.x;-
d) Za wszystkie ieszcze dopopędu gospodarstwa potrzebne fury czterokonne w Państwie za każdy dzień 221/2.x;- zewnątrz państwa 20.x;- chociażby tokowa fura, i czekać prózno nazad iść musiała iednakowoż bez żadnego lub obroku i wiktu dotakowych fur zaś kturyby zagranicę państwa iechać musiały poddani nad 3 dni w roku bez osobliwszego zezwolenia i porozumienia się, żadna miara przynaglać się niemoże.
Gdyby się poddany zatakową wymierzoną gotową zapłatę swoiej zaprzęgowej lub recznej roboty która wypłatach iego daleko przewyszsza leniwem i nierącznym okazywał, to takowy nabydź wdzień urzędowy zapoznawany i wprzytomności Woitów za dowodem i protokułowaniem iego leniwości dorobienia drugiego takowego zaprzęźonego lub ręcznego dnia za karę bezpłatnie osądzony.
Wojtom leśnym i innem takowem ludziom ma Zwierzchność wzamiast przyszłego uwolnienia odroboty przyzwoitą nadgrody wyznaczyć i zapłacic.
Obowiązują się poddani Zwszelkich Gromad razem i zosobna ieden zawszystkich a wszyscy za iednego iż dotąd będące dworskie naturalne i robocze powinności z wszelkiemi i innemi daninami z grontów i domuw Chłopskich niechaj takowe wczymkolwiek znajdowali się reluować czyli wpieniężną płacę obrucić i zatęż powinność maią zosobna od Każdy Gromady dobrowolnie Komijsarzowi samemu wręce danego Rewersu następującą roczną Zapłaty wterminach Kwartalnych oddawać iako to
a) Komornik chałupy niemaiący tak iak dotąd bezróżnicy Złotych Ryjskich1.x45
b)Poddany Chałupy gruntu maiący lub nie 1 – 45.
c)Jeżeli dwóch Gospodarzy pod iednym dachem między gront nie rozdzielony trzymaią i podwójnie trzymaią gospodarstwo to każdy z nich zapłaci 1 f Ryński 45x
czyli oba 3 f Rynski 30x
d) Od Każdego Zagona grontu Chłopskiego według 4 klasy Kwalifikacyi to iest po 8. 7. 6. lub 5 groszy polskie jak się własnej fasyi przyjęli i przyznali co rok jeden nadrugi rachuiąc….. 3 ,1/4 grajcarów
e) Od Każdego Centnara siana według własnej fafsyi….. 6 odtejże zaroz wyżej inna wspomnionej roboty Relacji czyli opłacanie pańszczyzny uiścic niemajitni i do zarobku niezdolni ludzie Inwalidowie i abszitowani Żołnierze dopuki są komornikami bez chałup wcale wyłączony być powinni.
Ci poddani bez różnicy któren przy podziale folwarków gronta dworskie udziedziczoną dzierżawą oddane są maią od każdego korca tegoż gruntu według 4 kwalifik klasów po 7. 6. x i 4 Złote polskie albo ieden Rok i ieden na drugi po Złotem Ryńskim 1. grajcarów 22 ½. Zwierzchności także o kwartalnych terminach oddawać. Co się tyczy Dziesięciny takowa według dawniejszego zwyczaju oddawać się będzie.
Maią poddani umuwione i nakażdego z osobna wypadłe Kwantum iak roboczy i natoraliów relacyi czyli opłacenia iakoteż Czynszów grontowych Dworskich oparte wszelkie swoie podatki bez najmniejszego zmniejszenia zawsze wcałości, a to prze dziesięć po sobie idących lat wgotowych pieniądzach odwozić.
Po zbiegu zaś tych Lat dziesięci będzie poddanym wolno z Wierzchnością się nadalej ugodzić ktura szczególnie dlaochronienia i upewnienia prowentów kontraktowych postanowiona kture na potem pieniądzach, albo wnaturalnych ustanowić i upewnić się mogą.
Oblegaią się także poddani kturym gronta dworskie są oddane według im przydanych ról całe Kwotum przez Kraiowe wypisanie podczas Wojny na Zwierzchność ułożonego zboża lub furaży i liwerum wtaki sposób oddawać iż szkoda im przezto uczynić się mogąca coprzez połową od zwierzchności a przez połowę od nich według proporcyi odebranych folwarcznych grontów ponosić się będzie agdzie wzaiemnie ieżeliby iaki zysk z tegowynikł sami podani z niego korzystać będą.
Przy każdy odmianie powinien nowy possesór będzie Zwierzchności iako Dominium directo nad domem i Grontem niech takowy pańskie, lub chłopskie będą landomium czyli quartę a to wpodwyższczaiącej zspadaąacej leniy / w pobocznych liniach zaś podwyszczaią od Sta oddawać które to landemium mabydż posłusznej i przyprawiania gruntu zwyczajnej przez dwóch Taxsatorów z kturych iednego Dwór drugiego poddani dostawić maią prawo./ przedsięwziętej Taxacyi zawsze wyznaczono i ustanowiono.
Obiecuią i przyżekają iż pola swoie dobrze obrabiać będą i powinności szczerze odwozić i wypłacać będą iż swych osiadłości bez konsensu Zwierzchności dzielić oni grontów swoich bez Zostawienia na nich przyiemnego i zdatnego Possesora opuszczać nie będą.
Powinni będą ciż poddani oto pod utratą grontów dominikalnych rozmnożenie bydła i chowanie poprawić, a przeto tam gdze się daczynić 4 – tą część tychże grontów łąkami zastawić albo nainny obrót dla paszenia bydła postanbowić aprzeto o chowaniu bydła największe mieć staranie.
Obleguią się poddani iż ponieważ teraz robocizna ustała oni natenczas kiedy zaprawianiem roli z robotą polną iuż nie będą zatrudnieni za każdem rozkazem i powodem Zwierzchności do robót pobędzających i dobro i pożytek społeczny iako to do spuszczenia czyli obracania rzek albo ich chędożenia spożądzania przykopów sypania grobli łapania wilków i innych szkodliwych Zwierząt, poprawiania dróg od iednej gromady do drugiej w państwie i z tem dodatkiem bezpłatnie używać się dadzą iż wypisanie potrzebnych i ręcznych dni ze strony wyszszego Ekonomicznego Urzędu naraz lub po kolei uczynione być może, wzaiemnie zaś Najłaskawsza Zwierzchność grontowa i dozorców potrzebnych materjałów do tego dołożyć zechce.
Aże się poddanni społecznie czyńszu domowego pod literą b;c wyznaczonego dobrowolnie podzieli więc onem według dawnego zwyczaiu w następujące czasy potrzebne do budowli i opału drzewo za porządkiem i dozorem leśnego Urzędu wydawać się będzie dlaczego w postanowione dni w każdym tygodniu wchód do lasu z siekierą na ten koniec pozwoli się azeby pnie wykopywali, lecz ale i przez powietrze obalone drzewo i wierzchowiska rąbali i tem swoie wozy zupełnie naładować mogli; lecz zato powinni będą wręby czyścić i się przytem wystrzegać ażeby żaden wuczynieniu leśnej szkody nie był poszkalowany albowiem każdy takowy nadtoże szkody nagrodzić musi ieszcze i zosobna cielesną odebrałby karę.
Także poddanym pastwisko wlesie prócz tam gdzie się młódź zapuszcza iak dotego czasu było otwarte zostają tak długo aż pożądne granice lasu wyznaczone ażosobna pastwiska poddanym wymieżone będą.
Ponieważ przeciwko chowaniu Zwieżyny skargi skargi zachodzą które poddanym w polach i Jarzynach szkodę czynią przetoż wtem ucyni się zapobieżenie aby nadalej takowy krzywdy obawiać się niebyła przyczyna.
Przyrzekają i przyobiecuią poddani za wszystkim wtym kontrakcie znaijdującym się obowiązkom szczerze i punktualnie zadosyć uczynić zechcą dlatego podawaią się wprzeciwności wraz tu zawieraiącem się groźbami ukaraniom a nadto i zwierzchności wolno będzie nieposłusznych poddanych i niedbałych płaców zwyczainemi obstronnemi przynaglić do płacenia i odbywania powinności krokami.
Na odwrocie kontraktu zapis; “Przepisy dla Wójta” NR.36 i dwa własnoręczne podpisy.
(tekst_foto_Emil)
Komentarze: bieżące